|
|
|
|
 |
Opus Lusławickie. Kompozytor i natura - Zbigniew Baran
Drzewa są relikwiami. Kto z nimi rozmawia i je słyszy, ten doświadcza prawdy. Nie głoszą
nauk i recept, natomiast każde z nich osobna głosi pierwotną prawdę życia. Drzewo mówi: we mnie zawarte jest jądro, iskra myśli,
jestem życiem odwiecznego życia (...).
Drzewo mówi: moją siłą jest zawierzenie. Nic nie wiem o moich rodzicach i rozlicznych dzieciach, które ze mnie powstały.
Żyję tajemnicą nasienia. Zawierzyłem, że Bóg jest we mnie, że moje zadanie jest święte i z tego zawierzenia żyję.
Herman Hesse, Bäme (Drzwa)
Opus Lusławickie - w podtytule Rzecz o arboretum Krzysztofa Pendereckiego jest trzecią po Labiryncie czasu.
Pięć wykładów na koniec wieku i Itinerarium (album wystawy szkiców muzycznych) publikacją, w której starałem
się znaleźć - jako jeden z współautorów - własny klucz do twórczości sławnego kompozytora. W konstrukcji
książek wykorzystałem świadomie ideę k o r e s p o n d e n c j i s z t u k, wskazując na związki Krzysztofa
Pendereckiego z takimi dziedzinami sztuki - które w jego rozległych poszukiwaniach i dokonaniach współgrają
inspirująco z muzyką - czyli z Biblią, poezją, plastyką i sztuką natury. W tych pięknie wydanych dziełach
edytorskich uderza konsekwencja w wykorzystywaniu idiomów natury, jako znaków symbolicznych i rozpoznawalnych
dla treści książek. Na okładce Labiryntu czasu jest reprodukowany rysunek Janusza Kapusty, współpracownika
znanych pism amerykańskich i dodatku tygodniowego "Rzeczpospolitej" "Plusa - Minusa", gdzie były - z mojej
inicjatywy - pierwotnie drukowane i ilustrowane zamieszczone w książce eseje. Artysta znakomicie utrafił w
myśl przewodnią publikacji: na podkolorowanym rysunku zaznaczył subtelnie drzewo, którego pień stanowią
linie nutowe, a w koronie umiejscowił pulsujące nutki; w centrum rysunku znalazł się kompozytor - miniatura
ogrodnika, podlewający z konewki muzyczne drzewo.
W Labiryncie czasu Krzysztof Penderecki jawi nam się jako artysta totalny, wszechogarniający, który u progu
minionego stulecia pragnie syntezy myśli i sztuk? Stąd odwołania w książce nie tylko bliskich mu z muzycznego
ducha: Mahlera, Brucknera, Strawińskiego, Szostakowicza ..., ale i do artystów pokrewnych kompozytorowi w
swojej kreacji w innych sztukach jak: twórca Teatru Śmierci Tadeusz Kantor, prekursor teorii abstrakcji
Wassyli Kandinsky, jak poeta Struny światła Zbigniew Herbert, czy klasycy europejskiej poezji metafizycznej
Rainer Maria Rilke i Oskar Miłosz. W książce przewija się ciągle nić "ogrodowa", obrazy wiejskiej rezydencji
kompozytora w Lusławicach, gdzie odbudował zrujnowany zespół dworsko-parkowy i według jego zamysłu powstał
błędnik, czyli ogrodowy labirynt. Już w pierwszym opracowanym w publikacji wykładzie-eseju zat. Drzewo wewnętrzne
czytamy: "Alchemicy uważali, że doskonalenie siebie musi postępować w parze z regeneracją natury.
Sadząc drzewa w Lusławicach, w których znalazłem moją Odysową przystań, Itakę, mam wrażenie oczyszczania się,
dochodzenia do istoty samego siebie i istoty muzyki. Według nauk ezoterycznych, poprzez wniknięcie w naturę
można było dotknąć owej materia prima, z której alchemicy budowali swoje Opus Magnum. Ja również, szukając
formy najbardziej skondensowanej i oszczędnej, myślę o takiej syntezie. Źródłem dochodzenia do materia
prima muzyki jest właśnie kameralistyka. Czy etap ten doprowadzi mnie do oczekiwanej Wielkiej Syntezy,
Opus Magnum? Wydaje mi się, że tylko poprzez oczyszczanie, transmutacje wszystkiego, co istniało, można
odzyskać prawdziwy i naturalny - uniwersalny język muzyki".
Dla mojej percepcji twórczości Krzysztofa Pendereckiego Labirynt czasu stał się przełomowy, gdyż udało mi
się rzecz scalić w formie zwartej-książkowej, co dało z kolei - i to nie tylko mnie - impuls do rozwinięcia "korespondujących" z
postawą kompozytora ideowych i artystycznych wątków. Na kanwie tejże książki powstał wraz z współautorką
scenariusza Anną Baranową i artystą architektem Piotrem Nawarą projekt awangardowej wystawy szkiców
muzycznych Krzysztof Penderecki - Itinerarium (Bunkier Sztuki, Kraków 1998).
W konstrukcji ekspozycji nawiązujemy do idei i filozofii lusławickiego błędnika, jako metafory przeznaczenia
kompozytora, czyli ciągłego krążenia, szukania nowych dróg i rozwiązań estetycznych. Jak napisał we wstępie
do Itinerarium świetny znawca przedmiotu, autor m. in. głośnej wystawy Europa, Europa... Ryszard
Stanisławski: "Scenariusz projektowanej wystawy w krakowskim Bunkrze Sztuki stwarza okazję zderzenia niejako
dwóch języków, zapisu dzieła muzycznego (w przestrzeni) z jego wykonaniem (w czasie). Jest to niezwykle twórcze
wyzwanie dla autorów wystawy, otwierające szerokie pole manewru przeróżnymi środkami ekspozycji dla
jednoznacznego zaspokojenia i oka i ucha". W dwupoziomowej przestrzeni Galerii zbudowano specjalny labirynt,
gdzie współgrały właściwie trzy języki: plastyka szkicu, architektura i muzyka. Wielobarwne szkice wisiały w
szybach - i tak były eksponowane, że przypominały rozłożoną księgę. Ogląd był z dwóch stron. Wybrana muzyka
wypełniała poszczególne przestrzenie labiryntu, pobudzała napięcia i kontrasty. Labirynt został zbudowany z
gipsowych płyt, co dawało poczucie lekkości i sterylności, tak ważne dla materii muzyki. Doszło do znacznego
obniżenia sufitu. Zaistniały otwarte i zamknięte geometryczne przestrzenie, długie korytarze, specjalne
schody - Drabina Jakubowa. Był to efekt, który polegał na osiągnięciu zjawiska ulotności. W domenie Sacrum-profanum
(opery) nastąpiło specjalne zaciemnienie. Przenikająca z ukrycia muzyka z Diabłów z Loudun potęgowała
diaboliczność sytuacji. Itinerarium (z łac. droga, opis podróży, plan do zapisania) podzielono na sześć stref-domen:
I. REGENSUS AD UTERUM (powrót do początków), II. THRENOS, III. PASSIO ET RESURRECIONIS (pasja i zmartwychwstanie),
IV. ARCHE - DYNAMIS, V. SACRUM-POFANUM, VI. REFUGIUM-HORTUS MUSICUS (schronienie, ogród muzyczny). Z komentarzem:
"Muzyka kameralna, w której kompozytor - po przejściu lekcji późnego romantyzmu i wykorzystaniu możliwości myślenia
postmodernistycznego upatruje swój ideał w claritas. Ucieczka w prywatność muzyczną ułatwia komponowanie
własnego ogrodu. W przestrzeni HORTUS MUSICUS rozlega się Kwartet na klarnet i smyczki". W wędrówce zbliżamy
się do końca. Wracamy do początku.
Wystawie towarzyszył nowocześnie wydany album, w którym w układzie graficznym odwzorowano geometrię
architektonicznych domen. Grafik-architekt Mikołaj Dunikowski sprawił, że została osiągnięta matematyczna
przejrzystość i niezwykła czystość w prezentacji bogatego materiału. Na obwolucie w kolorze zielonym
rozrysowany jest geometryczny labirynt ze świecącymi się różnokolorowymi punktami - i w tym ujęciu przypomina k o s m o s.
Intelektualno-artystyczną przygodę z kompozytorem zamyka Opus Lusławickie. Operuję tutaj kabalistyczną
trójką: trzecie "penderewianum", przez trzy lata przygotowywane. Album wydany przez gdańską oficynę słowo
obraz terytoria wespół z Ośrodkiem Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie jest dziełem sztuki samym w sobie - i
otrzymał wyróżnienie w konkursie Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek na "Najpiękniejsze Książki Roku 2000".
W tymże Opusie chodziło mi o wyrafinowane zespolenie języka tradycji ze stylem kompozytora, który z Lusławic
uczynił dzieło własnej kreacji artystycznej. Posmak starej patyny czasu dają reprodukowane w książce drzeworyty z
jednego z pierwszych polskich traktatów o sztuce ogrodowej z początku XIX w. Myśli różne o sposobie
zakładania ogrodów ks. Izabeli Czartoryskiej, które mogą sugerować kontynuację romantycznego kultu siły
natury, dostrzegalną również w lusławickim arboretum kompozytora. Z jednej strony album jest wiarygodną
dokumentacją: spis ilościowy i podział na istniejące tutaj gatunki drzew i krzewów oraz ostatni - w rzucie
z lotu ptaka - plan dworu i parku, z drugiej zaś jest on też estetycznie inscenizowany i reżyserowany, by
uzyskać czasami emanację tego co akurat: kruche, ulotne, ocierające się o dekadencję. Kolorowe zdjęcia z
sesji fotograficznej Zbigniewa Bielawki - pokazujące lusławicki park w kadrach czterech pór roku - są ręcznie wklejane,
jak w starych zielnikach niemieckich. Zbliżenia parku odsłaniają zarówno obraz ładu, jak i dzikości, radości,
jak i narkotycznej melancholii, potęgi i przemijalności.
Same Lusławice (osada koło Zakliczyna nad Dunacjem w Sądeczyźnie wzmiankowana w kronikach już w XIV wieku)
są naznaczone wyjątkową historią i symboliką. "Duch tego miejsca - jak napisałem we Wstępie do Opusu - jest
innowierczy". W XVI wieku przybyli tutaj prześladowani na Zachodzie arianie, zwani braćmi polskimi, jak i
też antytynitarzami, unitarianami, "marzycielami", "nurkami" (od chrztu przez zanurzenie), "jednobożonami",
tworząc radykalny odłam reformacji polskiej, wyodrębniony z kalwinizmu. Na terenie posiadłości Pendereckiego,
nieopodal dworu, stoi odbudowany przez właściciela lamus, w którym znajdował się zbór i drukarnia arian,
jedno z ważniejszych centrów obok Rakowa myśli reformatorskiej i wolnomyślicielskiej. W głębi parku
znajdujemy pomnik Fausta Socyna, czczonego do dziś w niektórych kręgach angielskich i amerykańskich
intelektualistów przywódcy arian, który działał w Lusławicach w ostatnim okresie swojego burzliwego życia.
Pomnik, zawierający oryginalną płytę z grobowca Socyna, wykonał w roku 1933 znany architekt Szyszko-Bohusz
na zamówienie profesorów z Oxfordu i Berkeley. Do tego miejsca niemal co roku pielgrzymują współcześni
wyznawcy Socyna z Europy i USA. "Lusławicki" ślad pozostawił po sobie Jacek Malczewski, któremu w obrębie
parku zbudowano - nie istniejącą już dziś - letnią pracownię (drewniane "atelier"). Malarz, wielki polski
symbolista, po przejściu na emeryturę z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, spędził w lusławickim ustroniu
schyłkowe lata, tworząc charakterystyczny cykl obrazów jak: Siostra artysty Helena w saloniku, Przekazanie
palety. Autoportret z Mieczysławem Gąseckim ( w drewnianej pracowni z młodszym przyjacielem artysty -
konserwatorem i malarzem M. G., i otwartym poprzez drzwi widokiem na park), Już łan zżęty, Ogrodniczka,
Fascynacja, Upojenie, Zgon, Wyjście, Uwolnienie, czy Krajobraz okolicy podgórskiej. Mamy w nich ukazaną
atmosferę miejsca: szlacheckiej sielskości i łagodności okolicznego krajobrazu, kojarzoną przez znawcę
tematu, historyka sztuki Tadeusza Chrzanowskiego ze "stylem polskim". O czym tak pięknie pisze on
zafascynowany tymże lusławickim cyklem malarza: "Ale nikt poza Malczewskim nie potrafił wydobyć owej
polskości z najprostszych zestawów między dzielącej łany pól i łąk, z dalekiej sylwetki lasu zatrzymanego
na granicy fantasmagorii, z białych ścian dworu, które - jak powiada - Mickiewicz:
Tem bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni".
Krzysztof Penderecki dopisuje do tej złożonej historii lusławickiej własny rozdział. Wydaje się, że w
biografii kompozytora są dwa zwrotne momenty, które decydująco wpłynęły na rozwój jego twórczości i stylu
życia: skomponowanie Pasji według św. Łukasza (1967) i zakup posiadłości w Lusławicach (1975).
Paralela dotyczy stosunku do tradycji, wejścia w odmienny świat, w inne frazy, rytmy i odcienie.
Pasja Łukaszowa była manifestacyjnym zwrotem do tradycji muzycznej, kiedy to kompozytor po okresie awangardy
i eksperymentów, zdecydował się ożywić - w nawiązaniu do Bacha - temat pasji, stając się dla wielu krytyków "Koniem
Trojańskim awangardy europejskiej". Ów dialog z historią pojawia w Lusławicach. Przy zakupie posiadłości
lusławickiej - zasugerowanym mu przez architekta i konserwatora Piotra Dutkiewicza - kompozytor musiał być
świadomym wagi historycznej tego miejsca i jego koniecznej urbanistyczno - botanicznej regeneracji.
Podupadły zespół dworsko-parkowy odkupił w części od jego właściciela Adolfa Vayhingera, spadkobiercy XIX w.
dworu i parku, znanych nam z obrazów Jacka Malczewskiego. Pierwotne prace rekonstrukcyjne w Lusławicach
prowadził wspomniany architekt i konserwator, którego ojciec wybitny uczony i profesor Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie Józef Edward Dutkiewicz nosił się z zamysłem, by miejsce to - w nawiązaniu do ostatnich
śladów polskiego symbolisty - przejęła na swoją artystyczną filię krakowska Akademia. W końcu ocalił je
szczęśliwie Krzysztof Penderecki.
Podczas moich pobytów w Lusławicach intrygował mnie zwłaszcza pomnik - baldachim ku czci Fausta Socyna, w
środku z płytą nagrobną, ocalałą szczęśliwie z pobliskiego cmentarza. Wymownym jest napis w języku łacińskim
umieszczony przez fundatorów na monumencie:
IN MEMORIAM FAUSTI SOCINI ITALI
NATI SENIS DEC. 5. 1539
DENATI LUCLAVICIS MAR. 3. 1604.
ET IN RECOGNITIONE LABORUM EIUIS
PRO LIBERTATE RATIONE
ET TOLERANTA IN RELIGIONE
POSUERUNT 1933 CULTORES
IN EUROPA, ANGLIA, AMERICA.(...)
Wyryte na kamieniu słowa o wolności religii i tolerancji mogą się przekładać na postawę obecnego właściciela
Lusławic. Krzysztof Penderecki właśnie od Pasji według św. Łukasza na różne sposoby i w różnych konfiguracjach
stylistycznych penetruje i manifestuje temat religijny, próbując znaleźć jakiś uniwersalny idiom łączący
wiele religii, jak w Siedmiu bramach Jerozolimy. Jest bliski ekumenizmowi, jak również otwartym na
zrozumienie odłamów heretyckich, co obrazuje np. scena z opery Czarna maska, kiedy to na zaproszenie burmistrza
Schullera, tuż po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, zasiadają przy jednym stole: Żyd, hugenot,
jansenista, pastor ewangelicki i opat katolicki. Faust Socyn należy do myślicieli europejskich, którego
idee innowiercze przekraczały granice Lusławicach, wydawał tutaj pisma rozpowszechniane w różnych ośrodkach
Europy i prowadził stąd bogatą korespondencję, m. in. z Erazmem z Rotterdamu. Jego obecność w Lusławicach
zapewne nobilituje to miejsce i jego współczesnego właściciela, gdyż zaświadcza o zasadach tolerancji i
wolności religijnej Rzeczypospolitej końca wieku XVI., i wypływających z tego faktu europejskich konotacji.
Z drugiej jednak strony, jak to zaznacza w wypowiedziach sam Penderecki, po nastaniu prześladowań arian i
ich wyrzuceniu z Lusławic, w mentalności okolicznych mieszkańców zakodowało się przeświadczenie, że jest to
też ziemia skażona, przeklęta herezją. W 1873 r., kiedy region ten opanowała epidemia cholery, miejscowi
chłopi - w obecności proboszcza - zniszczyli resztki innowierczego cmentarza, a szczątki Socyna wyrzucono
do Dunajca.
Faust Socyn, Faustus Socinus Senenis (wł. Fausto Sozzini), włoski teolog i prawnik, wolnomyśliciel i twórca
doktryny religijnej zwanej też od jego nazwiska socynianizmem, był ciągle prześladowany za swoje poglądy.
Przenosił się z wielu krajów i miast, przebywał w Zurychu, Florencji, Bazylei, Siedmiogrodzie, w końcu
osiadł w Polsce - Krakowie, a w ostatnich latach swojego burzliwego życia w Lusławicach. Socyn mógł porażać
radykalizmem w głoszeniu teologicznych odstępstw, jak negacja Trójcy Świętej, ale równocześnie wypracował
reguły chrześcijańskiego postępowania: "bogobojność", "sprawiedliwość", "potępienie wojny" i "wszelkiej
zemsty", które w swoim uniwersalnym posłaniu zbliżone są do idei współczesnych ruchów pacyfistycznych.
Zewnętrznym znakiem wyznawców Socyna - zwanych arianami i Zboru Mniejszego Braćmi Polskim - były przypasane
drewniane szable. Komentatorzy doktryny Socyna podkreślają u niego ideę biernego oporu, znaną później u Lwa
Tołstoja i Mahatmy Gandhiego, wymieniają również socyjańskie postulaty tolerancji i rozdziału państwa od
Kościoła. Leszek Kołakowski w rozprawie Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem
bezwyznaniowym XVII wieku zestawia Fausta Socyna ze znanymi klasykami filozofii i religii, a końcowym
akapicie wywodu dostrzega pozytywny wymiar refleksji nad myślą innowierczą pisząc: "Ponieważ jednak wobec
pism objawionych potrzebne jest również badanie samodzielne - nie obawiajmy się czytać wszystkiego, co w
sprawach filozoficznych i teologicznych kiedykolwiek zostało powiedziane; również krytyczna lektura pism
pogańskich i heretyckich jest pożyteczna - Augustyn i Arius, Mahomet i Socyn, Kalwin i Luter, Platon,
Arystoteles i Descartes; w atmosferze analizy racjonalnej możemy doprowadzić do likwidacji sekt i duchowego
zjednoczenia świata". Tak że w słowach-komentarzu wybitnego, współczesnego filozofa - profesora Uniwersytetu
w Oxfordzie znajdujemy jakby zdumiewającą zbieżność z tym, co lakonicznie wyryto na postumencie ku czci
Fausta Socyna.
***
Pomnik sławiący włoskiego wolnomyśliciela znajduje się na końcu parku, tuż przy okalającym dwór i park
ceglasto-kamiennym murze. Mur liczący ponad kilometr był swego czasu pokaźną inwestycją i spełnia wiele
funkcji. Nie tylko ochrania i daje kompozytorowi konieczną izolację, ale i również stwarza odpowiedni
mikroklimat do rosnących tutaj gatunków botanicznych. Skala dokonanych w Lusławicach przedsięwzięć w
dziedzinie dendrologii jest porównywalna z muzyczną skalą kompozytora, gdzie zamysł kameralny łączy się z
symfonicznym, czyli z myśleniem całościowym w wielkim-gigantycznym planie. Krzysztof Penderecki starą część
parku - osadzaną na skarpie i tarasie - powiększył z 2,5 hektarów do ponad 10 hektarów. Liczba zasadzonych
w arboretum gatunków drzew i krzewów stale się rozrasta i obliczana jest teraz na ok. 1200 - 1400.
Kompozytor tworzy tutaj swój botaniczny mikrokosmos: sadzi drzewa, wytycza aleje i szpalery, konstruuje ze
specjalistami architekturę ogrodową jak: altanki, bramy, baszty muszla koncertowa, czy niedokończona budowla
ekumenicznej świątyni. W jakimś sensie w Lusławicach odwzorowuje i dokumentuje mapę swoich muzycznych podróży
po świecie, przywożąc z nich przeróżne gatunki drzew i roślin. Zwłaszcza widać tutaj fascynację Dalekim
Wschodem: Japonia, Chiny, Korea Południowa. Charakterystycznym jest w arboretum "Ogród Japoński" ze stawem i
mostkiem, przypominający obrazem japońskie motywy z natury francuskich impresjonistów. Kompozytor-dendrolog
z premedytacją pielęgnuje w Lusławicach rodzime gatunki drzew: lipy, dęby, klony, buki, modrzewie, wierzby z
tymi właśnie nabytymi, rzadko nawet występującymi w świecie gatunkami takimi jak: modrzewnik chiński
(Pseudolarix amabilis), cedrzyniec kaliforniński (Calocodrus docurrons), cedr himalajski w odmianie "Karl
Fuchs", klon mandżurski (Acer mandshuricum), chiński kasztan jadalny (Castanca mollissima), kłujący kolcosił
straszliwy (Oplopanax horridus) z Ameryki Północnej, enikant dzwonnikowy z Japonii - trzy gatunki Lygonia i
Zenobia, czy nowe odmiany buka zakupione w Holandii. Z tymże światem rodzimych i egzotycznych drzew
współistnieją różnorodne odmiany krzewów i kwiatów, uzyskując czasami - jak w przypadku krzewu kielichowca
plennego Calycanthus fertlis - własną jaśniejszą barwę kwiatu i nazwę "Lusławice".
W kompozycji parku jego twórca wymieszał różne style, od klasycznego (francuskiego) i angielsko-chińskiego
po arkadyjski i romantyczny. Nie byłby jednak sobą gdyby nie doceniał specyfiki i symboliki tego miejsca,
będąc w zgodzie z historią i naturą, ingeruje tam gdzie jest to konieczne. Nie stara się panować nad
naturą, wsłuchując się w nią postępuje tak, jak zalecała Muza rodzimej sztuki ogrodowej księżna Izabela
Czartoryska, w opatrzonym do swojego traktatu motto z poezji angielskiego poety Aleksandra Pope`a:
Cokolwiek zamyślasz sadzić lub budować,
wznaszać kolumny, czy sklepienia;
wzdęty kształcić terras, albo grotę kować:
nigdy z oka nie spuszczaj Natury.
Obchodź się z tą boginią
jak ze skromną dziewicą
ani ją strój zbytecznie
ani nadto obnażaj.
Dla mnie kompozytor-dendrolog jest najbliższy romantycznemu pojmowaniu natury. Jej istotę znakomicie
uchwycił historyk sztuki i humanista Jacek Woźniakowski w rozprawie "Góry niewzruszone". O różnych
wyobrażeniach przyrody w dziejach kultury europejskiej:
"R o m a n t y c z n y stosunek do natury
jest - pisze autor - naturocentryczny i zarazem sztukę wynosi na wyżyny niemal partnera natury; częściej
jest panenteistyczny (od greckiego pan en teo, wszystko w bogu, niż panteistyczny lub ateistyczny, waha się
między skrajnym niekiedy subiektywizmem, a obiektywizmem prawie naukowym, zwykle jest symboliczny,
dynamiczny aż do ewolucjonizmu, dramatyczny, syntetyczny. Szuka w naturze refleksu nieskończoności".
Zbigniew Baran |
|
|
Strona główna
Wstęp))
