|
|
|
|
Architektura małopolski, tradycyjna i moderna - Zbigniew Beiersdorf
Problem relacji tradycji i nowoczesności w architekturze (czyli sztuce kształtowania przestrzeni i formy budowli) jest oczywiście uniwersalny i nie dotyczy tylko Małopolski, ale można go prześledzić na przykładach Małopolskich, nam bliższych - bo często bardzo dobrze znanych.
Opozycja tego co stare (tradycyjnego) i nowe, zawsze występowała w sztuce, bo zgodna jest z psychologia człowieka. Istota tej opozycji jest motorem rozwoju.
Sztuka architektury ze względu na jej korespondencje z innymi gatunkami sztuk była różnie sytuowana
- w XVI w. G. Vasari umieścił ją między "arti del disegno", "sztukami rysunkowymi" (architektura, malarstwo, rzeźba do powstania wymagają rysunkowego projektu);
- od połowy XVIII w, dzięki Charlesowi Bateaux zaliczana jest do sztuk pięknych (malarstwo, rzeźba, muzyka, taniec, poezja oraz architektura i wymowa).
W innej systematyzacji zaliczana jest nawet do kategorii sztuk przedstawiających (por. krzyżowy plan kościoła jako znak świątyni chrześcijańskiej).
Pod względem związku z innymi sztukami architektura znakomicie koresponduje z rzeźbą, malarstwem, sztuką operowania światłem - iluzjonizmem, witrażem, muzyką (organy), scenografią (dworski teatr Ludwika XIV: Galeria Zwierciadlana Luwru służyła jako oprawa do uroczystego przejścia Króla), ze sztuką ogrodową, z architekturą krajobrazu, ze sztuką fortyfikacji wreszcie.
Z architekturą związane jest pojęcie "Gesamtkunstwerk" - dzieło sztuk wszystkich, gdyż architektura stanowi ramę przestrzenną, w którą wpisane są inne formy sztuki, nawzajem się dopełniając i podnosząc wyraz estetyczny czy wręcz artystyczny całości, zgodnie z zasadą synergii.
W historii sztuki dobrze można obserwować opozycje: renesans versus gotyk, barok versus renesans, klasycyzm versus rokoko, nowoczesność versus historyzm.
Oczywiście zawsze czytelne było zjawisko tzw. rewiwalizmów, odrodzeń, renesansów szczególnie chętnie wracano do sprawdzonych klasycznych wzorów i tak:
- ok. 800 Renesans karoliński
- XV - XVI Renesans, powszechnie znana epoka kulturowo artystyczna
Szczególna rola przypada epoce XIX wieku, a właściwie okresowi od poł. XVIII w (bo wtedy rozpoczynają się zjawiska charakterystyczne dla XIX w) do I wojny światowej (bo wtedy istotnie skończył się wiek XIX, jak to pięknie udowodnił prof. Mieczysław Porębski, badacz sztuki nowoczesnej XIX i XX w) To epoka historyzmu, której istota polegała nie tyle na stylu, co postawie intelektualnej, zakładającej konieczność sięgania do przeszłości, do tradycji, by w niej odnajdywać najważniejszy wzór dla teraźniejszości i przyszłości (jak epokę tę definiował najkrócej i najtrafniej znany polski filozof i estetyk Zygmunt Łempicki).
Stąd powrót do minionych stylów sztuki, szczególnie architektury: od starożytności poczynając (neoklasycyzm - neorzymski, nieco potem neogrecki, sporadycznie neoegipski), przez średniowiecze: neogotyk (przez cały wiek XIX) i neromanizm (w końcu XIX w. i na przełomie XIX i XX w), neorenesans we wszystkich odmianach narodowych, cały wiek XIX: neorenesans włoski, a potem francuski, niemiecki, wreszcie polski (styl Zygmuntowski, wzorowany na Wawelu i Sukiennicach - attyki), wreszcie norokoko i neobarok, który przebił się najpóźniej, ale tez wyczerpał cała listę możliwości stylów minionych.
Nic dziwnego, ze epoka historyzmu zapoczątkowała zainteresowanie się zabytkami przeszłości i szacunek dla nich, a w konsekwencji ochronę zabytków ale zarazem wywołała kompleks "niemożności", "impotencji twórczej", wywołany świadomością powtarzania lekcji historii i braku własnego wyrazu epoki współczesnej.
Choć tak do końca wcale nie było - bo doskonale wiemy, jako historycy architektury, że architektura neostylów XIX wieku była inna niż epok, do których się odwoływano, bo m. in. weszły w użycie nowe materiały i technologie: żelazo, szkło, nowe technologie: para, elektryczność, nowe środki łączności: telegraf, telefon - to nie ulega wątpliwości, że kierunek rozwoju w XX wieku wytyczył nurt antyhistorycystyczny, określany jako "nowa sztuka" "art nouveau", "jugendstil", "secesja", szukający źródeł nie w przeszłości ale w początkowo naturaliźmie, stąd włoskie określenie secesji jako "styl roślinny, kwiatowy" "styl floreale", a potem, po secesji: "nowy styl", modern Style , modern mouvement, modernizm, nowoczesność, a w jego ramach skrajne kierunki nowoczesności określane jako awangardowe.
Modernizm, szczególnie dojrzały (nie wczesny), programowo (doktrynalnie) odcinał się od tradycji, od historii, Ułatwiała mu to nowa technologia i nowe materiały: żelbeton, beton strunowy, wysokogatunkowa stal.
Jeszcze jedno zastrzeżenie:
Każda architektura podlega prawidłom, które skodyfikował jeszcze rzymski teoretyk Witruwiusz. Witruwiusz żył czasach cesarza Augusta i kilkadziesiąt lat przed narodzeniem Chrystusa napisał traktat "De architectura libri Decem". Traktat ten odnaleziony w odpisie (bez rysunków) w bibliotece klasztoru benedyktynów na Monte Cassino ok. roku 1400 zadecydował o pojawieniu się Renesansu i stanowi od tego czasu kanon kultury europejskiej.
Witruwiusz podsumował bowiem doświadczenia starożytności na polu architektury i zdefiniował trzy cechy dobrej architektury: Utilitas, Firmitas et Venustas - użyteczność, trwałość i ozdobność.
W dziele Witruwisza dobrze odzwierciedlił się rzymski racjonalizm i pragmatyzm, Wszak po Rzymianach mamy nie tylko teorię architektury ale także prawo rzymskie
Utylitas - Formitars - Venustas - te trzy cechy występują zasadniczo w każdym dziel architektury ale w różnych proporcjach.
Ozdobność (venustas) wysuwa się na czoło w architekturze rokokowej, pokrytej bogatą ornamentyką.
Użyteczność - funkcjonalizm dominuje w architekturze nowoczesnej, z ograniczeniem lub wręcz z całkowitym wyeliminowaniem dekoracji architektonicznej, co nie oznacza eliminacji wartości estetycznych, wynikających z kompozycji bryły budowli, kompozycji elewacji, kolorystyki ścian (znany przykład wpływu malarstwa neoplastycyzmu Pieta Modriana na kolorystykę architektury XX w.)
A więc mimo różnego rozkładania akcentów architektura stara i nowa jest oparta jest na tych samych pryncypiach.
W XX wieku różny jest natomiast stosunek między tradycją traktowaną jako dziedzictwo a nowoczesnością. Generalnie chciałbym wskazać na kilka postaw charakteryzujących te relacje:
A. Ochrona dziedzictwa i jego konserwacja.
a.) Narodziny pojęcia zabytek w preromantyzmie 2 pol. XVIII i związanie go jednostkowymi obiektami dawnej sztuki utrzymało się do końca XIX w.
b.) W końcu XIX w. zostało wzbogacono o kategorię zespołu zabytkowego i zabytku urbanistyki (już nie fenomen jednostkowy lecz historyczne miasto) Konserwacja i estauracja, konserwacja właściwa, puryzm (usuwanie nawarstwień i przywracanie jednolitego stylu), "restauracja historyczna" z utrzymaniem nawarstwień.
c.) Lata 30-te XX w., zabytkiem jest nie tylko obiekt lecz miejsce historyczne "Site", nie tylko dzieło sztuki, twór człowieka lecz kontekst przestrzenny
d.) Lata 70-te XX w zabytkiem jest środowisko życia człowieka, zintegrowana wartość przyrodnicza i kulturowa wyrażająca się w treści jako dziedzictwo, w formie jako krajobraz kulturowy
B. Kreacja
a.) Adaptująca przeszłość, istniejące historyczne obiekty nowoczesna infrastruktura windy, ogrzewanie oświetlenie, kanalizacja MCK Kraków
b.) Kontynuująca dziedzictwo przeszłości, zgodnie z prawem dobrej kontynuacji Juliusz Zórawskiego i "dobrego sąsiedztwa", jak mówi o tym obecne prawo budowlane. Kontynuacja może odbywać się z zastosowaniem oczywiście języka nowych form architektonicznych, ale zawsze z uwzględnieniem istniejącego kontekstu,
Przykłady:
Biblioteka Jagiellońska 1929-1939 Wacław Krzyżanowski "T"; 1991- 2oo1, proj arch. R. Leogler litera H Najwybitniejsze dzieło architektury w Krakowie końca XX w.
Kościół na Górze Borkowskiej, 1937-1939 Tadeusz Reutie z W-wy a la Perret Le Rency pod Paryżem (model kościoła modernistycznego betonowego) witraże Wacława Taranczewskiego.
Kościół św. Jadwigi Królowej, Krowodrza 1978-1988 Loegler Czekaj.
Wyższe Seminarium Duchowne ks. Zmartwychwstańców na Dębnikach, największe dzieło postmodernizmu w Polsce arch. Dariusz Kozłowski, Maria Misiągiewicz, Wacław Stefański. Cztery bramy: Inicjacji, Nadziei, Wiedzy, Wiary, symboliczny program chrześcijański i wg Norwida
Mangha - Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej, fundacja Andrzeja Wajdy i Krystyny Zachwatowicz, zaprojektował Arata Izosaki, jednego z największych architektów w świecie, klasyk architektury japońskiej, przy udziale krakowskiego architekta Krzysztofa Ingardena, (proj. 1989, realizacja 1993-1994)
Polskie Radio, al. Słowackiego, modernistyczna budowla a la. Radio Paryż, ale doskonale wpasowana w międzywojenna architekturę Alej Trzech Wieszczów Proj. Profesor Tadeusz Mańkowski 1997-1999
Akademia Ekonomiczna dwa pawilony dydaktyczno - rekreacyjne, 1994 1999, proj. arch. R. Loegler. Dynamiczna dekonstrukcja, śmiała konstrukcja, ale mimo to kompozycja dobrze wpasowana w kontekst.
Dom Pogrzebowy Cmentarz Batowice 1993-8, proj. R. Loegler śmiała konstrukcja betonowo-szklanna, symboliczna brama śmierci, brama do miasta zmarłych. Prosta bryła, zawiły układ przestrzenny wnętrza, z dużą kaplicą z witrażami
c.) Kontekstualizm, to odniesienie się do istniejącego środowiska kulturowego i przyrodniczego, do krajobrazu jednym słowem do wartości ekologicznych (zgodnie z zasadami światowej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO, która obowiązuje nie tylko konserwatorów ale także administratorów, menedżerów, inwestorów i kreatorów (twórców, projektantów).
Pojęcie kontekstu w architekturze dotyczy nie tylko zastanego układu przestrzennego, tradycji formalnvch, ale także lokalnych materiałów (kamień w odpowiednim gatunku, drewno), oddziaływania na formę środowiska geograficzno - przyrodniczego, klimatu, itp
ad b. i c. kontynuacja i kontekstualizm mają związek z: wernakularyzmem regionalizmem
W e r n a k u l a r y z m - rodzimość. Decydujące to autentyzmie i tożsamość, sięganie do źródeł, do sztuki ludowej czy narodowych. W polskiej sztuce tendencję tę reprezentuje:
- styl zakopiański S. Witkiewicza, zastosowany przez niego w obiektach drewnianych (por. kaplica w Jaszczurówce) i murowanych: (por. Muzeum Tatrzańskie. 1912),
Choć murowane wille "zakopiańskie" projektował przed Witkiewiczem tez F. Mączyński, czy Wojciechowski: "Stamary" ("Podhale"), to typowe były wille drewniane S. Witkiewicza: "Koliba" , "Pod Jedlami", stworzone jednorodnie z całościowym wystrojem wnętrz (meble, tkaniny itp.). Styl ten objął także kamienice (nie tylko w Zakopanem) i obiekty sakralne
- styl neozakopiański
I faza - już po I wojnie światowej, np. "KABEKA" - Sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci i Młodzieży na Olczy proj. Koszczyca Witkiewicza
II faza - po II wojnie światowej, np. Dom Turysty PTTK w Zakopanym 1953-1959 arch. Tadeusz Brzoza, Zbigniew Kupiec
Rozbudowa i odbudowa schronisk Tatrzańskich: na Hali Ornak (arch. Górska), "Murowaniec" na Hali Gąsienicowej
R e g i o n a l i z m, narodzony w okresie międzywojennym. Pojecie regionu i kształtowania regionu, planowania regionalnego w oparciu o interdyscyplinarne badania, m. in. geografa (antropogeogrfa) Leszczyckiego i architekta Bogdana Tretera.
Pionierska rola Podhala
Do kształtowania się pojęcia regionalizmu przyczynił się CIAM (Congres Internationale de 1`Architecture Moderne). Regionalizm narodził się we Francji i skodyfikowany został w Niemczech. W Polsce pojawił się ok. 1930
Przykładem trwałości idei regionalizmu jest m.in.:
Kościół OO. Palotynów na Krzeptówkach p.w. Matki Boskiej Fatimskiej,1989 - 1992, projekt arch. Tylka z Zakopanego, konsekrował sam Papież 1997
C. Kontrast i negacja tradycji.
Też niestety częste zjawisko, wynikające z malej świadomości, braku kwalifikacji, prymitywnego dążenia do najszybszego i pozornie najtańszego osiągnięcia doraźnych korzyści.
Postawa ta skompromitowana w skali światowej przez kryzys ekologiczny lat 70- tych, jest niestety nadal częsta. Szczególnie groźni są tzw. nowi moderniści , którzy do rangi cnoty podnoszą odcinanie się i dystansowanie od tradycji, w imię nowoczesności (a właściwie bieżących potrzeb i ambicji projektantów i inwestorów, arogancji władzy i pieniądza).
Przykłady niestety liczne, wybór:
- Zakopane, Gawlaki - za Hrubem Wyżnym, nowe dom przy tradycyjnej chałupie góralskiej,
- Nowy Targ - Niwa, stacja benzynowa na tle Tatr,
- Klikuszowa, domy w amerykańskie stylu kolonialnym z Florydy, oszalowane białym sidingiem,
- Kraków, Hotel Sheraton, przy ul. Powiśle (pod Wawelem).
Wbrew arogancji "nowoczesności" przeciwstawiającej się tradycji, kontekstualizm, wernakularyzm, regionalizm są tymi nurtami architektury współczesnej, które w obliczu uniformizacji i globalizacji jest szczególnie cenione. Cenione są również w ramach Unii Europejskiej. Wszak Rada Europy jeszcze w roku 1975 (w związku z Europejskim Rokiem Architektury) stwierdziła, że jakość przestrzeni i formy architektoniczne są dobrem publicznym. Europa Regionów zwraca uwagę na zachowanie walorów i kształtowanie indywidualnego oblicza poszczególnych regionów. |
|
|